Mijaci su staro srpsko pleme koje živi u zapadnim predelima današnje Severne Makedonije, u oblasti koja se naziva Reka – u slivu Radike, pritoke Crnog Drima. Stanovnici ovog kraja nazivani su Rekancima, a zbog blizine grada Debra, kojem su u vreme Osmanskog carstva administrativno pripadali, zvali su ih i Debarci. U Beogradu su bili poznati kao Rekalije, dok se naziv Čokalije pogrešno koristio jer Mijaci nikada nisu nosili čoku. Često su bili nazivani i Galičancima, po jednom od najpoznatijih mijačkih sela – Galičniku.
Jovan Cvijić opisuje Mijake kao vešte stočare, talentovane graditelje, duboresce i freskopisce, koji su sačuvali specifične običaje i jezik još iz vremena Nemanjića. Kod njih je duboko ukorenjeno sećanje na kosovsku tradiciju, priče o caru Lazaru i pesme koje slave srednjovekovnu srpsku istoriju. Prema predanju, njihov vojvoda Damjan je sa svojim ljudima učestvovao u Kosovskoj bici 1389. godine, pridruživši se Lazarevoj vojsci sa južne strane.
Skrivena sela i način života
Cvijić navodi da su Mijaci naseljeni u selima Male Reke – Galičniku, Lazaropolju, Tresonoči, Selcima, Rosoki, Sušici, Garu i Osoju, kao i u okolini manastira Svetog Jovana Bigorskog. Ta sela su bila teško dostupna, okružena planinama i šumama, a prvi put su dobila putnu vezu tek 1914. godine. Prema Cvijiću, Mijaci su poznati kao bistri, inteligentni, prisebni i vrlo samostalni ljudi.
Znamenite ličnosti mijačkog porekla
Iako se o ovom plemenu danas malo govori, ono je iznedrilo mnoge istaknute Srbe: glavara Đurčina Kokalea, dobrotvora Goluba Janića, četničkog vojvodu Doksima Mihailovića, ikonopisca Dimitra Krstevića, čuvenog crkvenog graditelja Andreju Damjanovića, prosvetnog radnika Despota Badžovića, arhitektu i skopskog gradonačelnika Josifa Mihailovića, kao i etnografa, dramskog pisca i filologa Tomu Smiljanića Bradinu.
Kulturno nasleđe i majstori duboreza
Etnolog Tatomir Vukanović detaljno je proučio mijačke duborezačke rodove, među kojima su Frčkovski iz Galičnika, Filipovski iz Gare i Simeon Makseljski iz Trebišča. Njihova dela nalaze se širom Balkana – od ikonostasa u Crkvi Svetog Nikole u Prištini, preko Carskih dveri u manastiru Lesnovo, do propovednice i ikonostasa u skopskim crkvama. Manastir Svetog Jovana Bigorskog obnovili su upravo Mijaci 1743. godine, a knez Miloš Obrenović i porodica Karađorđević poklanjali su mu zvona tokom 19. veka.
Poreklo naziva plemena
Master istoričar Miloš Stojković navodi tri najčešća tumačenja imena Mijaci: da potiče od reči „umiveni“ (čisti), od izgovora lične zamenice „mi“ kao „mije“, ili pak od izreke „mi jaki“.
Ratničko poreklo i život u planinama
Još od doseljavanja Slovena, prema Vukanoviću, Mijaci su bili ratničko i stočarsko pleme koje se često selilo i živelo u planinskim predelima, uključujući Jablanicu, Golo Brdo pa čak i krajeve kod Elbasana. U vreme Osmanlija dugo su uspevali da ostanu nezavisni zahvaljujući nepristupačnom terenu. Jedno predanje kaže da su se pobunili protiv Turaka i razvili svoj kosovski barjak, a sultan je, videvši da ih je teško potčiniti, odlučio da im da određenu slobodu uz uslov da ne napadaju tursku vojsku. Po drugoj priči, barjak su nakon Kosovskog boja sakrili kod Sušice i iznosili ga samo u posebnim prilikama.
Krajem 18. veka, sa jačanjem Debra i dolaskom arnautskih begova, Mijaci su se ponovo povukli ka istoku. Usled nasilja i pritisaka mnogi su bili prisiljeni da se isele, a neki i da pređu u islam.
Običaji i identitet
Iako se danas većina Mijaka izjašnjava kao Makedonci, svaka porodica i dalje slavi svoju krsnu slavu – i to tri dana, kao što je običaj kod Srba. Sva sela zajedno obeležavaju zavetnu slavu Vavedenje Presvete Bogorodice, za koju se smatra da potiče još iz vremena Svetog Save.
Širenje i pečalbarstvo
Od sredine 19. veka Mijaci se sve više sele, najpre kao pečalbari, a kasnije sa porodicama. Rasuti su širom Balkana i Evrope – od Tetova, Skoplja, Kičeva i Gostivara, do Niša, Beograda, Sofije, Bukurešta, pa čak i Ukrajine. I u novim sredinama dugo su čuvali svoje običaje i identitet.
Dolazak slobode
Srpska vojska oslobodila je mijačka sela na Aranđelovdan 1912. godine. Meštani su je dočekali sa velikim oduševljenjem, a mnogi Mijaci odmah su se priključili borbama za oslobođenje Stare Srbije.